دکتر ارمغان احمدی، مدیر آکادمی نور ایران

Ahmadi.armaghan@gmail.com

تحول، جزئی جدایی‌ناپذیر از زندگی است. تغییراتی که به واسطه تغییر شرایط به وجود می‌آید از دیرباز همراه جهان بوده است و انسان نیز از آن مستثنی نیست. شاید سرعت تحولات در طول تاریخ متفاوت بوده باشد و در دوره معاصر یکی از سریع‌ترین تغییرات و تحولات را شاهد هستیم. درگذشته به دلیل ریتم پایین‌تر زندگی، تغییرات تدریجی بودند. شاید مردم دوره صفویه با دوره‌های قبل و بعد خود از لحاظ نحوه زندگی و نگرش به دنیا تفاوت زیادی نداشتند، تکنیک‌های ساخت به تدریج تغییر کرده و شاید دلیل نزدیکی و مشابهت سبک‌های معماری آن دوره نیز همین سرعت پایین تغییرات است. از انقلاب صنعتی و ورود آن به سایر کشورها و برخواستن جنبش مدرن سرعت تحولات افزایش چشم‌گیری یافت و این تحولات با ورود به عصر اطلاعات و دسترسی آزاد به آن به شکل همه‌گیر و جهانی و با سرعت باورنکردنی پیش می‌رود. اثرات این تغییرات که در واضح‌ترین حالت در سبک زندگی انسان‌ها دیده می‌شود بازتاب‌های کالبدی متعددی داشته است. روش‌های جبری مانند محدود کردن دسترسی به اطلاعات راه‌حل این تحولات روزافزون نیست چرا که پیشرفت تکنولوژی رفتارهای جبری را برنمی‌تابد. تفاوت نسل‌ها مانند دوره قبل از خود نیست و نسل‌ها و نیازهایشان تغییر کرده است که باید این را پذیرفت و شناخت تا بتوان بهترین تصمیمات را گرفت.

یک معمار یا شهرساز به عنوان کسی که بستری برای زندگی را می‌سازد باید تغییرات را ببیند، بشناسد، بپذیرد و به درستی بستری را فراهم آورد که نیاز انسان معاصر فراهم گردد. این به معنی نادیده گرفتن گذشته و یک شکل دیدن همه انسان‌ها به حکم انسان بودن، آنچنان که جنبش مدرن به آن باور داشت، نیست. بر عکس تحولات هر جامعه با جامعه دیگر متفاوت است و سبک زندگی‌ها نیز الزاما به یک شکل نیستند. نمی‌توان منکر طرز فکری باشیم که در ناخودآگاه ما از سال‌ها پیش به ما رسیده است و بر سبک زندگی ما تاثیرگذار است. نمی‌توان اقلیم و فرهنگ را نادیده گرفت و صرفا انسان معاصر را تسخیرشده‌ی تکنولوژی دانست. اما از آن سو نمی‌توان انتظار داشت سبک زندگی او با پنجاه سال پیش به یک شکل و نیازها و انتظاراتش مشابه باشد.

ابزارهای یک معمار برای فراهم آوردن یک بستر زندگی، متعدد است. یکی از این ابزارها نور است که اتفاقا با تکنولوژی در ارتباط تنگاتنگی است. این جستار به ارتباط تحولات جامعه ایران و ارتباط آن با این ابزار می‌پردازد.

تغییر در الگوی رفتار و رابطه نور به عنوان یک ابزار طراحی با آن

تغییر الگوی رفتاری و سبک زندگی انسان معاصر با گذشتگانش انکارناپذیر است. زندگی در خانوارهای پرجمعیت و تقسیم نقش‌های پررنگ‌تر بین اعضای خانواده، تعریف جایگاه خانه و بخش‌بندی آن به اندرونی و بیرونی و زمان زیادی که در خانه خصوصا توسط خانم‌ها سپری می‌شد، همگی در طول سالیان ادامه داشت تا اینکه تحولات اجتماعی اتفاق افتادند. خانوارها کوچک‌تر شدند و با پذیرش نقش اجتماعی پررنگ‌تر برای زنان و حضور آن‌ها در شغل‌های مختلف در بسیاری از خانواده‌ها زمان کمتری در خانه‌ها سپری شد و خانه‌ها کوچک‌تر شدند و زمان بیشتری در محل کار سپری می‌گردید. این تغییرات باعث تغییر در نحوه طراحی پلان‌ها و فضاها گردید. آشپزخانه اپن نمونه‌ای از این تغییر الگوهای رفتاری است. زنان دوست دارند در حین انجام آشپزی بخشی از جریان زندگی بوده و در آن نقش فعالی داشته باشند. حتی غذا خوردن از روی زمین به پشت میزهای غذاخوری منتقل شد و دیگر یک لوستر بزرگ وسط فضا که همه جا را روشن کند راه‌حل درستی نبود. یک فضا چندین نقش برعهده گرفت و با نورهای تخصصی برای هر فعالیت دیگر می‌توان به ارتقاء آن کمک نمود.

نور روز در معماری قدیم نقش بسیار مهمی داشت و با روش‌های مختلف برآمده از اقلیم سعی در کنترل نور و کاهش خیرگی و سایه‌های شدید آن و در عین حال استفاده از روشنایی آن داشتند [1]. از جمله این راهکارها می‌توان به پنجره‌های ارسی، شابک و فریز و خون اشاره کرد که با ایجاد طرح بر روی پنجره‌ها ورود نور را کنترل می‌کردند. ورود الکتریسیته و انواع چراغ‌ها باعث شد که در ابتدا چنان طراحان شیفته آن شدند که نور طبیعی جایگاه خود را از دست داد. از آن‌سو زندگی شبانه پررنگ‌تر گردید و باز نیاز به روشن کردن فضاها بیشتر احساس شد. این تحول که هم برآمده از تغییر الگو زندگی و هم شیفتگی به تکنولوژی بود، سبب شد تا نور روز مورد بی توجهی قرار گیرد. خصوصا که زمان زیادی در خارج از خانه سپری می‌شد و ساعت ها در فضاهایی قرار می‌گرفتند که نور مصنوعی با کیفیتی نداشت.

البته به تدریج با افزایش تحقیقات و شکل‌گیری استانداردهایی مانند WELL¹ اثر نور روز بر سلامتی مورد تاکید قرار گرفت. روش‌های متعدد استفاده و کنترل نور روز برای فضاها خصوصا در کشورهایی که نور روز کمتری دارند مانند شمال اروپا مانند طراحی تونل‌های نور طبیعی (تصویر 1-1 ) و نیز انواع سایه‌بان‌ها برای کنترل و هدایت نور روز با استقبال روبرو شدند [2]. همچنین پلان معماری نیز تغییر بنیادین پیدا کرد و شاهد پلان‌های باز هستیم. اداراتی که با پارتیشن از هم جدا شدند و نور روز فراگیرتر شد.

تکنولوژی

گاهی تغییرات به دلیل جبرهای محیطی است. یکی از تغییراتی که در سال‌های اخیر باعث جلب توجه بیشتر مردم به کیفیت محیط زندگی آن‌ها شد، همه‌گیری کرونا در جهان بود. این همه‌گیری مردم را مجبور به ماندن در خانه‌ها کرد و خانه‌ها تبدیل به مکانی برای کار و زندگی، ورزش و … شدند و مردم با گذر زمان بیشتر در خانه‌ها بیشتر به اهمیت طراحی و نور آن توجه کردند. انعطاف ‌پذیری بالای طراحی و ارائه گزینه‌های نوری متعدد برای یک فضای واحد، برای مثال نوری برای مطالعه، نوری برای جلسات آنلاین، نور هنگام تماشای تلویزیون و ریلکسیشن و … باعث شد تا لایه‌های نوری و استفاده از نورهایی که گزینه‌های متعدد بدهند، افزایش یابد.

جایگاه تکنولوژی در تحولات را نمی‌توان منکر شد. گرچه این تکنولوژی‌ها و پیشرفت‌های علمی عمدتا برآمده از نیاز انسان بوده و برای حل مشکل یا برای کمک به انسان بوده‌اند اما روند و اثرات آن در تعریف نقاط عطف زندگی بشری اهمیت دارد.

شاید در قرن نوزدهم و ابتدای قرن بیستم انسان مسحور پیشرفت علم و تکنولوژی شده بود و گاهی چنان جذاب بود که نحوه استفاده از آن مورد بی‌توجهی قرار می‌گرفت. نمونه‌ آن را می‌توان در معماری مدرن دید که استفاده از سازه‌ای فلزی و پنجره‌های بزرگ شیشه‌ای در همه اقلیم‌ها سبب ورود نورهای کنترل نشده و بعضا اضافه کردن بار انرژی بناها می‌گردید. نمونه دیگر آن روشن کردن بیش از اندازه فضاهای خارجی بود که با چراغ‌هایی که نور کنترل شده نداشتند و نور را به آسمان پرتاب می‌کردند و نیز کیفیت پایین نوری آن‌ها سبب آلودگی نوری بالا و اثر آن بر سلامت انسان‌ها و گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری گردید. از این نمونه‌ها بسیارند اما انسان به تدریج سعی بر استفاده از تکنولوژی در راستای سلامت خود و حفظ محیط پیرامون خود نمود.

 نمونه آن، همگامی تکنولوژی با مطالعات و تغییر الگوی زندگی مردم سبب طراحی چراغ‌هایی با منابع نوری شد که میزان نور و حتی رنگ نور آن‌ها قابل تنظیم بود. با کشف گیرنده‌هایی در داخل چشم که برای دیدن نبودند بلکه برای تنظیم ساعت بدن بودند، دانشمندان متوجه شدند در طول روز، رنگ و شدت نور خورشید تغییر می‌کند و این تغییر مستقیما بر هورمون‌های انسان و تنظیم ساعت بدن تاثیرگذار است. در روز، نور با شدت بیشتر و رنگ سردتر باعث ترشح هورمون‌هایی مانند کورتیزول می‌گردد که سطح هوشیاری را بالا می‌برد و برعکس در بعد از ظهر شدت روشنایی کاهش یافته و رنگ نور هم گرم‌تر می‌شود. در این زمان میزان کورتیزول کم شده و هورمون دیگری به نام ملاتونین افزایش می‌یابد که در تاریکی مطلق به حداکثر خود رسیده و خواب‌آلودگی  و آرامش را به همراه دارد [3]. امروزه چراغ‌هایی طراحی شده‌اند که می‌توان هم شدت روشنایی و هم رنگ نور را تغییر داد تا شبیه‌سازی از نور روز کرده و بر ساعت بدن تاثیرگذارند.

تکنولوژی هم باعث تغییر رفتار می‌گردد هم به دلیل برخی نیازها به وجود می‌آید. استفاده از صفحه‌نمایش‌ها جزئی از زندگی انسان معاصر است. همه به شدت به گوشی‌های همراه خود عادت کرده‌اند و تا پیش از خواب با آن‌ها کار می‌کنند. این درحالی است که طیف نور آبی ساطع شده از آن‌ها در بلند مدت بر انسان تاثیر زیادی می‌گذارد. چراکه این طیف خصوصا در شب مانع ترشح هورمون ملاتونین و در نتیجه اختلال در خواب می‌گردد که پیامدهای نامناسبی برای سلامت دارد. این سبب گردیده است تولیدکنندگان به فکر کنترل بیشتر این طیف باشند. امروزه اکثر گوشی‌ها حالت شب دارند. یکی دیگر از مشکلات این صفحات نمایش‌ها ضریب بازتاب بالای آن‌ها بود که در مانتیورکامپیوترها و نیز تلویزیون‌ها در گذشته بسیار دیده می‌شد و باعث انعکاس نور و دیده نشدن تصاویر می‌گشت که این نیز امروزه برطرف شده و این صفحات نمایش عموما به صورت ضدانعکاسی هستند.

این‌ها مثال‌هایی بودند که نشان از رابطه دو سویه تکنولوژی و سبک زندگی و رفتار انسانی دارد. اما تکنولوژی‌های جدید نورپردازی امروزه در تحولات اجتماعی نیز نقش دارند. نور که زمانی صرفا نقشی برای دیدن در زمان و مکان‌های تاریک داشت پس از آن با دیدگاه‌ها و روش‌های ریچارد کلی بر نقش نور در معرفی ارزش‌های معماری تاکید شد و امروزه نور یک قدم جلوتر رفته و نقش پیام‌رسانی دارد. تغییر رنگ بناها و یا مپ کردن تصاویر بر روی آن‌ها به مناسبت‌های مختلف نشان از نقش پررنگ نور در پیام‌رسانی دارد. این پیام‌ها می‌توانند پیام‌های زیست‌محیطی باشند، مانند تغییر رنگ نور پل سندیگو در زمان پیش‌بینی طوفان‌ها و یا حمایت از کشورها در تحولات اجتماعی با روشن کردن ساختمان‌های کلیدی شهرها به رنگ پرچم آن کشور و یا پخش تصاویر مرتبط با آن. بدین ترتیب نور گام بزرگی به جلو برداشته و نمای ساختمان‌های مهم در شب می‌توانند خبر از مراسمی فرهنگی، تحولی اجتماعی و یا آگاه‌سازی زیست‌محیطی بدهند.

در نهایت می‌توان گفت که در جامعه در حال تغییر امروز، نور ابزاری است که رابطه‌ای دو سویه با تحولات دارد. از یک سو خود با تغییراتی که در تکنولوژی آن ایجاد می‌شود، باعث تغییرات شده و از سوی دیگر با تغییرات محیط و شرایط، نیاز متفاوتی را ایجاد می‌کند. در عین حال نور امروزه صرفا برای روشنایی نیست و علاوه بر حفظ نقش سنتی خود در معرفی معماری و محیط، به عنوان پیام رسان نیز مطرح شده است.

---

1. The WELL Building Standard ↩︎

منابع:

[1] Innes, M., Lighting for interior design. 2012: Hachette UK.

[2] Obradovic, B. and B.S. Matusiak, Daylight autonomy improvement in buildings at high latitudes using horizontal light pipes and light-deflecting panels. Solar Energy, 2020. 208: p. 493-514.

[3] van Bommel, W., Interior lighting. 2019: Springer.

[4] Mathew, V. and C.P. Kurian. A framework for the selection of tunable LED luminaire for human centric lighting design. in 2020 International Conference on Smart Technologies in Computing, Electrical and Electronics (ICSTCEE). 2020. IEEE.

[5] PhilipsLighting, Jacques-Cartier Bridge, in Reflecting the energy and pulse of the city. 2015: https://www.lighting.philips.co.id/.

[6] B., C.D. THE EIFFEL TOWER TURNS PINK FOR PINK OCTOBER 2022. 2022. 12.